در دایرة المعارف فارسى ج ۲ در معنى کمانچه آمده است: از سازهاى زهى قدیم ایران و در واقع نوع تکامل یافته رباب، کاسه گرد و پایه آهنى دارد و مانند تار و ویولن سیم هاى آن را با گوشى محکم و کوک مى کنند، کمانى که با آن کمانچه را مى نوازند، کمانه نام دارد و همان است که در ویولن کلمه فرانسوى آرشه به معنى کمان کوچک جاى آن را گرفته است.
کمانچه یکى از سازهاى موسیقى سنتى ایران است. این ساز جزو دسته سازهاى زهى است و داراى ۴ سیم است. این سیم ها به موازات همه طول ساز امتداد دارند. کاسه صوتى این ساز از چوب توت است که با برش هایى از عاج تزئین شده است. پیشینه کمانچه در ایران به پیش از اسلام مى رسد و در نواحى بلوچستان به نام قژک یا قیچک نامیده مى شود ولى شمار سیم هاى آن از کمانچه بیشتر است.
از زیر شیطانک کمانچه تا زیر دهانه کاسه در کمانچه هاى پشت بسته ۵/۲۸ و در کمانچه هاى پشت باز ۳۱ سانتى متر است که این اندازه ها در کمانچه هاى نقاط مختلف کشور نسبى هستند. ترکیب صدایى کمانچه آن را از نوع سازهاى زیر صدا قرار داده، البته در کمانچه هاى آلتو یت باس صدا یک اکتاو بم تر است. در قدیم کمانچه را ۳ تار پارسى مى گفتند. کمانچه را با ۲ کوک چپ و راست کوک مى کنند. چپ کوک براى همراهى با خوانندگان زیر صدا و راست کوک براى همراهى و جواب آواز بم صداها. البته همه مطالب گفته شده نسبى هستند به طور مثال در برخى نقاط ایران ممکن است طول دسته کمانچه به ۳۵ سانت هم برسد .کمانچه با صداى تو دماغى مربوط به سبک قدیم این ساز و در واقع شیوه کمانچه نوازى استاد اصغر بهارى است. اما امروز غیر از این سبک شیوه کمانچه نوازى نوین هم وجود دارد که کیهان کلهر آن را بارورتر کرده است .
شادروان خالقى در کتاب سرگذشت موسیقى ایران، کمانچه را تکامل یافته رباب مى نامد و مى نویسد:«ساز اخیر رباب که نخست
۲ سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده است و با کمانه به صدا در مى آمده و همان است که ما امروز کمانچه مى گوییم»، و درهمین جا اضافه مى کند :«از دوره صفویه به بعد کمانچه یکى از ارکان موسیقى ایران به شمار آمده است. قسمت اصلى کمانچه کاسه آن است که به صورت هاى مختلف ساخته مى شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست. از نظر شکل، کاسه ها را به صورت کروى یا مخروط ناقص درست مى کنند. کاسه هایى که به شکل مخروط ناقص هستند بیشتر پشت باز ساخته مى شوند.»
استفاده از این کمانچه ها در قسمت هاى مرکزى ایران بویژه در لرستان متداول است. این کمانچه ها صدایى پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجراى قطعاتى که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد روى این کمانچه ها آسان تر است و این امتیازى است براى این نوع کمانچه. این کمانچه ها بیشتر ۳ سیم دارند ولى این روزها به تدریج داراى چهار سیم مى شوند.
کمانچه به وسیله یک پایه که در قسمت سیم گیر به کاسه وصل شده است، روى پاى نوازنده قرار مى گیرد. آرشه کمانچه، که اسم اولیه اش کمانه بوده ، تشکیل شده است از یک چوب که از یک طرف انحنا دارد با بلندى ۶۰ سانتى متر و موى دم اسب. موى آرشه کمانچه بر خلاف سازهاى زهى غربى روى چوب محکم کشیده نمى شود، بلکه این نوازنده است که هنگام نوازندگى به تناسب احساس فشار را روى سیم تغییر مى دهد. چگونگى صداى کمانچه به عواملى بستگى دارد که برخى از آنها از این قرارند: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه هاى کاسه، چگونگى سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگى شیطانک، جنس سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه. براى ساختن کمانچه اى با صداى دلخواه با در نظر داشتن عواملى که گفته شد، سال ها تجربه لازم است.
هم اکنون نوازندگان مطرح این ساز عبارتند از: کیهان کلهر که این ساز را جهانى کرده و دوبار با قطعاتى که براى این ساز ساخته، نامزد جایزه بزرگ موسیقى جهان«گرمى» شده است. سعید فرج پورى که عضو گروه دستان است و بتازگى با استاد شجریان در تورهاى دور دنیا شرکت کرده است. اردشیر کامکار که از خانواده بزرگ کامکارهاست، داوود گنجه اى،على اکبر شکارچى، فرج علیپور و هادى منتظرى که همگى از قدیمى کارهاى کمانچه نوازى ایران هستند. اکنون بهترین سازندگان کمانچه در ایران کردى، ملکى و امیر عطایى هستند.
منبع:ایران