| کنسرت گروه موسیقی "نوای مخالف" به سرپرستی مسعود نجفی در بخش رقابتی موسیقی سنتی بیست و چهارمین جشنواره موسیقی فجر در سالن اصلی تئاتر شهر برگزار شد. | |
| به گزارش خبرنگار مهر، گروه موسیقی "نوای مخالف " مجموع قطعات خود را درآوار ابوعطا و در حضور داورانی چون "مینا افتاده"، "مهربانو توفیق" و"علی اکبر شکارچی" در بخش موسیقی سنتی بیست و چهارمین جشنواره موسیقی فجر اجرا کردند. این کنسرت با مقدمه ای در ابوعطا آغاز شد و با ساز و آواز ، تصنیف "مبتلا"، ادامه ساز و آواز، چهارمضراب ابوعطا تکنوازی تار،تصنیف آفتاب صبح امید (دشتی) در ادامه این کنسرت اجرا شد و رنگ ابوعطا هم پایان بخش این اجرا بود. مسعود نجفی پس از پایان کنسرت در خصوص کم و کیف اجرای گروه موسیقی "نوای مخالف " گفت : این گروه موسیقی امسال برای نخستین بار در بخش رقابتی موسیقی سنتی حضور داشتند و تازه ترین قطعات که همه آن از ساخته های خودم بود را اجرا کردند؛ از جهت کیفی اجرای آثار آن چیزی نبود که گروه تمرین کرده بود و به دلیل وجود مشکلاتی چون صدای برداری درسالن و عدم تنظیم آن در کل اجرا صدای خوبی نداشتیم. وی در ادامه افزود : سالن اصلی تئاتر شهربعد از تالار وحدت و سالن رودکی سومین سالنی است که آکوستیک مناسبی دارد و به همین دلیل است که اجراهای تئاتری در این سالن برگزار می شود و به عقیده من اگر بدون میکروفون کنسرت برگزار می شد به نتیجه مطلوب تری می رسیدیم و حق مطلب را بهتر ادا می کردیم اما متاسفانه چنین نشد. سرپرست گروه موسیقی "نوای مخالف" درپایان گفت : وجود بخش رقابتی در جشنواره موسیقی هم در سال گذشته و هم در سال جاری شور و نشاط خاصی به گروههایی موسیقی جوان بخشیده بود اما به نظر می رسد در جشنواره امسال جز تعداد انگشت شماری ، اجرای خوب دربخش سنتی ندیدم. خبرگزاری مهر |
| ارکستر بادی تهران به سرپرستی سینا ذکایی قطعه "پلنگ صورتی" را در بخش رقابتی ارکسترال بیست و چهارمین جشنواره موسیقی فجر در سالن رودکی اجرا کرد. | |
| به گزارش خبرنگار مهر،ارکستر بادی تهران قطعاتی از آثار آهنگسازان خارجی با قابلیت اجرای سازهای بادی را برای تماشاگران، داروان بخش رقابتی ارکسترال جشنواره "حسن ریاحی"، "فریدون شهبازیان" و "نادر مشایخی" و همچنین برخی از موسیقیدان های حاضر در سالن چون مصطفی کمال پورتراب و دبیر جشنواره موسیقی اجرا کردند. قطعه "شمشیرباز" نخستین قطعه از موسیقی سیاهان آفریقایی بود که توسط ارکستربادی تهران اجرا شد و در ادامه سوئیت "ارابه ران"،"لحظه های تابستان"، "رادزسکی مارس"، لیبرتانگو" از دیگر قطعات این اجرا بود؛ همچنین قطعه "پلنگ صورتی" پایان بخش مجموع قطعات این ارکستر بود که با تشویق حاضرین درسالن مواجه شد. سینا ذکایی سرپرست ارکستر بادی تهران پس از پایان اجرا در خصوص کم و کیف اجرای این گروه بادی گفت : ارکستر بادی تهران حدود دو سال است که تشکیل شده و از آنجا که قطعات تنظیم شده برای اجراهایی از این دست در ایران وجود ندارد زمان بسیاری صرف کردیم تا این قطعاتی از آهنگسازان کلاسیک ومعاصر که آثارشان قابلیت اجرای بادی را دارد تنظیم و ارائه کنیم. وی در پایان درباره کیفیت و امکانات فنی سالن رودکی گفت : خوشبختانه کیفیت سالن از جهت صدابرداری ، تنظیم و نور نسبت به سال گذشته به مراتب بهتر بود و خوشبختانه تا اندازه ای از قوانین دست و پا گیر موجود در جشنواره ها دور بودیم.
|
| وضع موسیقی قبل از انقلاب تابعی بود از مسائل مختلف در سطح سیاستگذاریهای کلان کشوری که تکیه و تشویق بر عدم توجه مردم به داشتن یک هویت ایرانی مستقل بود. | |||||
| به گزارش خبرنگار مهر، محمدرضا لطفی نوازنده تار و سرپرست گروه شیدا دیروزدر حاشیه برگزاری بیست و چهارمین جشنواره موسیقی فجردرباره موسیقی و تحولات اجتماعی در تالار وحدت به سخنرانی پرداخت. بخشهایی از سخنان این موسیقیدان را می خوانیم. شرایط اجتماعی و سیاسی قبل از انقلاب قبل از انقلاب 57 موسیقی و به طور کلی فرهنگ ملی که به نوعی می توانست سد راه مدرنیته مصرفی و یا فروش کالاهای غیر ضروری وارداتی گردد منع می شد. مهم نبود که حذف این سنتهای تاریخی تا چه حد می توانست به آینده کشور لطمه بزند بلکه مهم این بود که نوع تفکر وارداتی زندگی ما را از گذشته تاریخ خودمان جدا کند و سلیقه عمومی را تغییر دهد تا چیزی از گذشته که ما را به اصل مان وصل می کرد برای دانشجویان و مردم تداعی نشود. بعد از ملی شدن نفت بیشتر کشورها به خصوص دولت انگلیس تیغ خود را برای ناموفق شدن این مرد بزرگ گشود وبا همکاری آمریکاییها دولت مصدق را از ریشه کند و او را خانه نشین مطلق و تحت الحفظ کرد. کودتای 28 مرداد دقیقا به خاطر پیشرفت کمونیست در ایران نبود بلکه مسئله استخراج نفت شمال و اینکه سود این طلای سیاه را چه کشوری غارت می کند بود. هم اکنون نیز همه شما می دانید که جنگ عراق و حضور ارتش آمریکا به دلیل حفظ منافع نفتی غربیهاست و گرنه در این 200 سال هیچ کشور غربی را مشاهد نمی کنید که نگران آزادی و رهایی ملتهای نفت خیز باشند. چهل سال موسیقی رادیوو100اثر این شرایط غیر مستقل و دستور از بالا باعث شد که موسیقی ایرانی و بیشتر هنرهای ایرانی رفته رفته وسعت نظر و عمل خود را از دست بدهند. نگاه کنید به تولید بیش از 40 سال موسیقی در رادیو که تنها شما می توانید 100 اثر نسبتا خوب آن هم در چارچوب مکتب تلفیقی استاد وزیری بیابید. نه خبری از راه و روش اساتید زمانه مانند درویش باقی ماند و نه ظلی ها کار این هنر را تداوم دادند. همیشه باید تاریخ کشوری از بین رود تا تاریخ مجازی و قلابی کم محتوایی شکل گیرد. اگر مبارزه خردمندان و اهل اندیشه و عالمان مذهبی ضد استعمار نبودند و مردمانی با سخت جانی در برابر فرهنگ غیر خودی مقاومت نمی کردند بدانید که حتی امروز ساز تار ایرانی را نیز کسی نمی نواخت. کلاس شهنازی و هنرستان موسیقی هنگامی که نزد شهنازی می رفتم، من تنها و جوانترین شاگرد بودم که متولد دوران مدرنیته پهلوی بودم. شاید بیش از 30 سال خانواده ها فرزندانشان را برای تعلیم سازهای ایرانی نزد استادی نمی بردند. هنرستان ملی ایران که خالقی آن را تاسیس کرد شاگردان زیادی نداشت. در دوران پهلوی دوم ناچار شدند تا از نواخانه ها شاگردانی را به ناچار بگیرند تا هنرستان روی پای خودش بایستد. موسیقی خوب با برنامه ریزی تولید می شود به نظر من می شود با ایجاد موسیقیهای ایرانی در همه انواع خوب آن با برنامه ریزی درست فرهنگی کار کرد که جوانان و علاقمندان بتوانند در این زمینه اقناع شوند. برای مثال شما نگاه کنید به آمریکای لاتین، آمریکای لاتین تحول بی نظیری را در رابطه با موسیقی پاپ هنری ایجاد کرد تا جایی که هنرمندان بزرگی در عرصه موسیقی هنر پاپ مانند "استینگ" و "پیتر گبریل" در رابطه با هنرشان از این کشورها سود بردند. مگر پیترگبریل به مدت دو سال به مناطق زیست حضرت مسیح مسافرت نکرد تا موسیقی فیلم "مسیح مصلوب" را که سر صدای زیادی کرد را بسازد. این اثر در دو سی دی سالها در سطح دنیا پرفروشترین موسیقی اعلام شد. تمامی این موسیقی متعلق به کشورهای عربی و ایران و هند است که می گویند مسیح از این خط سیرها عبور کرده است. یک آهنگساز پاپ هنری قادر شد تاثیر زیادی در رابطه با موسیقی پاپ و نوع ارکستراسیون موسیقی ما بوجود بیاورد و ما در کشورمان به خاطر اینکه نمی توانیم قدرت فرهنگی خودمان را ببینیم تنها به تقلید صرف اکتفا می کنیم. برای مثال به ساز "بالابان" که همان "نرم نای" است نگاه کنید. هزاران سال این ساز در کردستان و آذربایجان اجرا می شد و کسی از آن استفاده نکرد. جالب اینجاست که آهنگسازانی که در بیرون مرزها زندگی می کنند به خاطر خارج بودنشان بهتر به اهمیت فرهنگ ایرانی نگاه می کنند تا ما. آقای خسرو سلطانی برای اولین بار درنوبانگ کهن ساز سرنا و بعدها در کنسرتهایش با هنرمند گرامی حسین علیزاده در آمریکا همین نو بانگ کهن را به اجرا درآورد. او کسی بود که برای اولین بار اقدام به استفاده از این دو ساز کرد و با فرم آهنگسازی جدید که پیشتر"مرتضی حنانه" آن را در ایران باب کرده بود (متد استفاد هارمونی از چهارم ها برپایه نظریه صفی الدین ارموی) کار نویی ساخت که متاسفانه هنوز در ایران به نام کاری از دوست عزیزم حسین علیزاده ثبت و معروف شده است. باید جوانان ما گوششان را تنها به هنر و فرهنگ غیر خودی ندوزند بلکه باید به تجربیات آنها توجه کرده و نقطه پرگار خلاقیتشان را در دایره این مرز و بوم قرار دهند. اولین کارهای تلفیقی در لس آنجلس شکل گرفت و نوازندگانی با ساز ایرانی در کنسرتهای آن طرف آب شرکت کردند و با آمدن موسیقی نوازان آن طرف به ایران رفته رفته هنر امروزه تلفیقی که معلوم نیست که اساس و پایه اش کجاست، شکل گرفت. هنر گلوبال(جهانی) و استفاده از ذائقه های دیگر کشورها بسیار عالی است اما تا چه اندازه موسیقی ما در آن نقش درست دارد نیز مهم است. |
خبرگزاری فارس: ایمانی معاون هنری وزیر ارشاد گفت: من در آخرین سال فعالیت دولت نهم اعلام می‌کنم که در همه زمینه‌های هنری رونق خوبی داشتیم و برنامه‌های هدفمندی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار موسیقی فارس، در ویژه برنامه بیست و چهارمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر که شب گذشته با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ایمانی معاون هنری وزیر ارشاد و تنی چند از مسئولین در تالار وحدت برگزار شد، ایمانی گفت: در آخرین سال فعالیت دولت نهم باید اعلام کنم که در همه زمینه‌های هنری رونق خوبی داشتیم و برنامه‌های هدفمندی دیده میشود که با کمک دولت نهم جامعه موسیقی کشور این توفیق را داشت با پرهیز از افراط و تفریط های معمول، موسیقی را به عنوان یک هنر فاخر معرفی کند.
وی با اشاره به استقبال مردم از جشنواره بیست و چهارم ادامه داد: در این دوره استقبال مردم بسیار خوب بود چرا که قبل از شروع همه بلیت‌ها را پیش خرید کرده بودند.
ایمانی‌خوشخو بیان داشت: اگر موسیقی در ظرفیت بالای خود قرار گیرد میتواند همسو با جریانات مذهبی، دینی، اجتماعی و هنری پیش رود.
وی به اجرای قطعه انرژی هسته‌ای توسط ارکستر ملی اشاره کرد و گفت: این قطعه نشان می‌دهد موسیقیدانان با مردم همراه هستند و این قشر هنری همپای مردم به مسایل مختلف در جامعه می‌پردازند. البته این مسایل نشان می‌دهد که فاصله‌ای بین هنرمندان و مردم وجود ندارد و هنرمندان در کنار مردم ایستاده‌اند.
معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به حضور موسیقی پاپ در جشنواره گفت: موسیقی پاپ، موسیقی رها شده‌ای بود که به سختی میشد برای آن برنامه‌ریزی کرد اما با همکاری وزیر ارشاد برای این شاخه از موسیقی که خیل عظیم جوانان را به سوی خود می‌کشاند برنامه ریزی شد و توانستیم این موسیقی را سامان دهیم.
وی در خاتمه در خصوص اجراهای تالار بزرگ کشور بیان داشت: این تالار شب‌های آرام و خوبی را پشت سر می‌گذارد و نشان می‌دهد که برای کارهای سخت اگر عزم جدی باشد موفق خواهد بود.
ایمانی‌خوشخو معاون هنری وزیر ارشاد با گذشت 4 روز از جشنواره موسیقی فجر در بیشتر برنامه‌های این دوره شرکت کرده است.
باشگاه خبری توانا: محمد حسین ایمانی‌خوشخو گفت: سمفونی بزرگ انقلاب اسلامی مراحل پایانی خود را زیر نظر مجید انتظامی طی میکند.
به گزارش خبرنگار موسیقی فارس، معاون هنری وزیر ارشاد جمعه شب در حاشیه اجراهای ویژه در تالار وحدت گفت: «سمفونی بزرگ انقلاب اسلامی مراحل پایانی خود را می‌گذراند و هنرمند گرامی استاد مجید انتظامی در دو ماه گذشته به صورت شبانه‌روزی مشغول نوشتن مراحل پایانی آن است.»
محمدحسین ایمانی‌خوشخو با همسو خواندن این سمفونی با منویات شهدای انقلاب، ابراز امیدواری کرد این سمفونی به موقع به اتمام برسد. ایشان در ادامه افزود: «امیدواریم در سی‌امین سالگرد انقلاب اسلامی، این انقلاب شکوهمند را با زبان هنر معرفی کنیم.»
سومریها : بطوریکه از تاریخ بر می آید موسیقی در تشریفات و رسوم مذهبی سومریها اهمیت داشته . در میان آثاری که از آنها بدست آمده ، یک قطعه نقش برجسته ای است که شامل دو قسمت اشت:در قسمت پایین سازی است شبیه سیتار و چنگ که در قاعده آن جعبه ای برای انتشار و انعکاس صدا تعبیه شده و نوازنده ای آن را با دو دست می نوازد . در قسمت بالا هم چهار نفر موسیقی دان دیده می شود که یکی از آنها جامه ای بلند بر تن دارد و صفحه ای مدور را در یک دست گرفته و در دست دیگر چیزی شبیه به چکش دارد . نفر دیگر مشغول دست زدن است ویک نفر هم آواز خوان است و چنین به نظر می رسد که این اشخاص مامور اجرای قربانی هستند و این کار را با رسوم و تشریفات خاصی انجام می دهند .
عیلامیها : عیلامیها نیز موسیقی را هنگام بر پا کردن رسوم مذهبی به کار می برده اند . آلات موسیقی آنها یکی دو قسم چنگ ونی ساده ومضاعف و بعضی آلات ضربی بوده .از جمله سازی داشته شبیه سنتور که بعد ها تغییر شکل داده وکامل شده و سازه های کلاویه دار فرنگی را که کامل ترین آنها پیانو است از روی آن ساخته اند . از نقوش برجسته آثار عیلامی دو نمونه کامل از ارکستر آنها که یکی دسته نوازندگان ودیگری دسته سرایندگان است بدست آمده ودر(( بریتیش میوزیوم )) است . دسته نوازندگان از یازده نوازنده تشکیل می شود که هفت نفر آنها چنگ می زنند و دو نفر نی مضاعف می زنند ویک نفر سازی شبیه به سنتور می نوازد و نوازنده دیگر هم یک قسم آلات ضربی می زند . در دسته سرایندگان نه بچه و شش زن شرکت کرده اند : زنی که در جلو واقع شده راهنمای سایرین است و زن دیگر زیر چانه گذاشته که عادت اغلب خوانندگان مشرق زمین است . سایر زنها و بچه ها هم دست می زنند .
آشوریها : خداهای آشوری دوستدار موسیقی بوده و آشوریها برای خاطر آنها در موقع عبادت و پرستش ارباب انواع موسیقی مخصوصی به کارمی برده اند . آلات موسیقی انها چنگ و سیتار ونی ساده و مضاعف و بوق و طنبور بوده . در آثاری که از آشوریها بدست آمده نمونه های مختلف از نوازندگان آشوری دیده می شود و اغلب آنها به صورت تک نوازی است . فقط در یکی از این نقشها یک ارکستر چهار نفری به نظر می آید که دو نفر آنها سازی که بین چنگ و سیتار است می نوازند و دو نفر دیگر آلات ضربی می زنند
سایر ملل شرقی : موسیقی سایر ملل مشرق زمین با موسیقی کشور ما بی رابطه نیست ازقبیل فینیقیها و یهودیها و اهالی فلسطین و سوریه که آلات موسیقی دیگری که با اختلافات جزئی شبیه به سازهای مذکور در فوق است داشته اند . مخصوصا از اشاراتی که در کتاب تورات شده معلوم می شود که موسیقی یهود اهمیت داشته و عده زیادی سرایندگان و نوازندگان دور او بوده و زبور داود با الحان مخصوصی خوانده می شده . همچنین اهالی آسیایی صغیر مانند ساکنان ساکنان لیدیه و فریگیه و درینها از موسیقی یو نانی نیز اقتباساتی کرده بودند و این کشورها نیز به تصرف شاهان هخامنشی درآمده موسیقی آنها هم شاید در موسیقی ما بی اثر نبوده است .
موسیقی در دوره هخامنشی : از موسیقی این دوره اطلاع کافی نداریم ولی ملتی که خود را رقیب یونان می دانسته و با اهالی آن سرزمین روابط تاریخی داشته و از حیث آثار صنعتی نمونه های پر ارزشی مانند حجاریهای تخت جمشید به یادگار گذارده ، بی شک از موسیقی هم بی بهره نبوده است . از این گذشته چون دولت هخامنشی جانشین دولتهای متمدن زمان خود گردید از صنایع آنها نیز تا آنجا که مطابق ذوق ایرانیها بود اقتباس کرد . اینک اشاراتی را که دو نفر از تاریخ نویسان معروف یونان در این باب کرده اند بیان می کنیم :
هرودت در تاریخ خود راجع به ایرانیها گوید :
(( ایرانیان برای تقدیم نذر و قربانی به خدا و مقدسات خود مذبح ندارند ، آتش مقدس روشن نمی کنند ، بر قبور شراب نمی پاشند ، ولی یکی از موبدان حاضر می شود و یکی از سرودهای مقدس مذهبی را می خواند . ))
از گفته هرودت چنین بر می آید که ایرانیان در آن موقع موسیقی مخصوصی برای تشریفات مذهبی داشته اند . و شاید سرودی که هرودت به ان اشاره می کند از سرودهای کتاب اوستا باشد ذکر می کنیم . زنوفن تاریخ نویس یونانی در کتابی که راجع به بخصال کوروش نوشته ، چند جمله ذکر کرده که می توان از نوشته های او نتایجی به دست آورد . چنانکه در یک جا چنین می نویسد :
(( کوروش هنگام حمله به ارتش آسور بنا برعادت خود سرودی آغاز کرد که سپاهیان با صدایی بلند و با احترام و ادب زیاد دنبال آن را بخواندند و چون سرود به پایان رسید آزاد مردان با قدمهای مساوی و با نظم تمام براه افتادند .))
در جای دیگر گوید :
(( کوروش برای حرکت سپاه چنین دستور داد که صدای شیپور علامت حرکت و عزیمت خواهد بود و همین که صدای شیپور بلند شد باید همه سربازان حاضر باشند و حرکت کنند .))
پس از چند سطر دیگر گوید :
(( در نیمه شب که صدای شیپور عزیمت و رحیل بلند شد ، کوروش سردار سپاه را فرمان داد تا با همراهان خود در جلوی صفوف سپاهیان قرار گیرد . بعد کوروش می گوید : همین که من به محل مقصود رسیدم و حملات دو سپاه نزدیک شد سرود جنگی را می خوانم و شما بی درنگ جواب مرا بدهید . در موقع حمله چنانکه گفته بود کوروش سرود جنگ را آغاز کرد و سپاه همگی با وی هم آواز شدند . ))
از مطالب فوق چنین بر می آید که ایرانیان دوره هخامنشی یک قسم موسیقی مخصوصی برای جنگ داشته اند که بی شک در تحریک احساسات سپاهیان موثر بوده و آلات موسیقی رزمی آنها از قبیل شیپور و طبل نیز در این هنگام بکار می رفته و سرودهای رزمی در بر انگیختن حس شجاعت و دلیری سربازان و کامیابی آنها در میدان نبرد وسیله خوبی بوده است اما معلوم نیست این سرودها در چه مایه ای بوده و چه شعری با آنها خوانده می شده . ضمنا از بیانات زنوفن معلوم میشود همان طور که ایرانیان موسیقی مخصوصی برای میدان جنگ و ستیزه داشته اند ، بی شک آنقدر ها با موسیقی آشنا بوده اند که برای موقع فراغت و تفریح نیز موسیقی دیگری داشته باشند . چنانکه در کتاب هرودت کلمه (( نی )) مکرر ذکر شده و این طور به نظر میرسد که از نواختن این ساز تاثیرات مخصوصی حاصل میشده .
راجع به وجود موسیقی مذهبی در این دوره با اشاره ای که هرودت کرده مخصوصا با توجه به این نکته که قدیمترین قسمت کتاب اوستا شامل سرودها و مناجاتهایی است که در وقت عبادت با تشریفات خاصی خوانده میشده شکی باقی نمی ماند . از نظر موسیقی یک قسمت از کتاب یسنا که موسوم به گاتها می باشد قدیمترین قسمت اوستا و شامل سرودهای موثری است که شاید آهنگهای مخصوصی داشته . گاتها در اواسط کتاب یسنا واقع شده و عبارت از 17 سرود مذهبی است و احتمال میرود که از خود زرتشت باشد. سرودهای گاتها را می توان شعر یا اقلا نثر مسجع نامید و همین ثابت میکند که خالی از آهنگ موسیقی نبوده . این نکته را نیز باید متوجه بود که قوم ایرانی در اصل از یکی از شاخه های مهم نژاد آریاییها جداشده از ابتدا جهات مشترکی داشته اند چنانکه کتاب مذهبی هندیها موسوم به ودا که یادگار قدیم زبان (( سانسکریت )) است نیز شامل سرودها و ترانه های مذهبی و ادبی نژاد آریایی است واز مقایسه مطالب کتاب ودا و اوستا به خوبی معلوم میشود که قوم ایرانی و هندی فرزندان یک مادرند و احساسات و طرز تفکر و کیفیت ذوق انها جنبه های مشترکی داشته وهمانطور که اشاره شد موسیقی ایران و هند دارای شباهتهایی به هم نیز می باشد .
ضمنا باید اشاره کرد که اگر اثری از نوازندگان و سرایندگان و آلات موسیقی این دوره در دست بود و حداقل در یکی از گوشه های آثار تاریخی حجاری یا نوشته و نقش برجسته ای بدست آمده بود ، راه تتبع و فهم مقصود را نزدیک تر می کرد . ولی هیچ گونه اثری باقی نمانده و اهل فن هم در خرابه های آثار هخامنشی چیزی در این خصوص کشف نکرده اند . پس از دوره هخامنشی چون اسکندر و جانشین او یونانی بودند و بعد از اشکانیان هم مردم خارجی به شمار می رفتند و نسبت به آثار تمدن ایرانی ابراز علاقه نمی کردند همانطور که در این دوره تمدن یونانی وارد ایران شد ، شاید از آهنگهای موسیقی انها نیز اقتباسی شده باشد . مثلا یکی از پادشاهان اشکانی موسوم به ارد اول دوستدار ادبیات یونانی بود و در مجالس او نمایشهای یونانی مانند تصنیفات« اری پید» را نمایش می دادند . وشایدهمان کسانی که از نمایشهای یونانی اطلاع داشته و بازی می کرده اند ، از موسیقی یونان نیز بی بهره نبوده و در موقع خود آوازهای یونانی هم میخوانده اند ولی به واسطه موجود نبودن مدارک و اطلاعات کافی فعلا بیش از این نمی توان در این موضوع بحث کرد
موسیقی در دوره ساسانی : از آنجاکه پادشاهان ساسانی ایرانی نژاد بودند و به بسط و توسعه تمدن ایرانی علاقه مخصوصی داشتند ، در دوره انها علوم و صنایع ترقی کرد و موسیقی هم در اثر ترغیب و تشویق آنها بیش از پیش رواج و رونق گرفت . اردشیر ساسانی مردم را به طبقات مختلف تقسیم کرده بود که از آنجمله موسیقی دانها طبقه خاصی را تشکیل می دادند و در نزد او مقامی مخصوص داشتند . ذوق ادبی و موسیقی بهرام گور معروف است ، چنانکه نوشته اند وی چهار صد تن نوازنده و خواننده از هند به ایران آورد و در زمان او موسیقی دانها بر سایر طبقات مقدم بودند و او آنها را نوازش بسیار می کرد . موسیقی دوره ساسانی مخصوصا در زمان خسرو پرویز بیشتر ترقی کرد و باربد موسیقی دان خاص او بوده که در کتابهای ادب وتاریخ مانند شاهنامه فردوسی و خسرو و شیرین نظامی حکایاتی از او نقل شده است . به طوریکه نوشته اند باربد مخترع عده ای نواها و آهنگهایی است که آنها را در حضور خسرو پرویز می نواخته و مشهور است که وی 360 لحن موسیقی برای روزهای سال ساخته و هر روز یکی از انها را که مناسب موقع بوده می نواخته است تا خسرو از تکرار نغمات موسیقی خسته نشود . مقام او نزد خسرو به آن پایه بود که هر کس حاجتی داشت مطلب خود را به وسیله او به عرض شاه می رساند . از جمله وقتی که اسب محبوب سلطان موسوم به (( شبدیز )) مرد ، کسی را جرات اظهار آن نبود ، باربد نغمه مخصوصی در این زمینه تهیه کرد و خسرو را از حادثه آگاه نمود . نظامی اسامی سی لحن باربد را که برای 30 روز ماه ساخته در کتاب خسرو و شیرین آورده و مطلب را با این شعر آغاز کرده :
ستای باربد آواز در داد سماع ارغنون را ساز در داد
اسامی که نظامی در خسرو و شیرین آورده معلوم نیست نغمات اختراعی باربد باشد ولی چون نام اغلب آنها فارسی خالص است و دیگران هم همین نامها را کم و بیش قبل از او ذکر کرده اند ، می توان با حدس نزدیک به یقین گفت که این نغمات یادگار دوره ساسانی است . از قبیل : گنج باد آور ، آرایش خورشید ، مشگدانه ، نیمروز ، رامش جان ، نوشین باده ، نو روز ، شبدیز ، کبک دری ، کیخسروی ، سبزه در سبزه ، سروستان ، ماه ، شادروان مروارید .از دیگر موسیقی دانهای این دوره نکیسا می باشد و درست معلوم نیست که وی ایرانی یا یونانی بوده . همین قدر اورا در نواختن چنگ ماهر دانسته اند و نامش هنوز بر سر زبانهاست . دیگر بامشاد و رامتین یا (( رامین )) و آزاد وار چنگی که آنها نیز از مطربان و مغنیان و رامشگران دوره خسرو پرویز بوده اند . بعضی از تاریخ نویسان و تحقیق کنندگان ایرانی و اروپایی اسامی الحان قدیم موسیقی را گرد آورده و در اینکه کدام یک از انها مربوط به دوره ساسانی است سخنها گفته اند. از جمله استاد فقید عباس آشتیانی در اثر تتبع و کاوش در فرهنگها و دیوان شعرا نام عده ای از نغمات موسیقی را جمع آوری کرده و در مجله کاوه مقاله ای استادانه نوشته اند . اینک نیز برای نمونه نام چند نغمه دیگر را از میان اسامی که ایشان یافته و مربوط به دوره ساسانی می دانند ذکر می کنیم :
پالیزبان ، سبز بهار ، باغ سیاوشان ، راه گل ، شاد باد ، تخت اردشیر ، گنج سوخته دل انگیزان ، خسروانی ، نوروز ( بزرگ و کوچک و خارا ) ، جامه دران . نهفت ، در غم ، گلزار ، روشن چراغ ، گل نوش، زیر افکن .
باری تجمل سلطنت ساسانیان خود دلیل دیگری است که موسیقی در ان دوره آبرو و احترام و رونق و اعتباری داشته بخصوص که بعضی از شاهان این سلسله از قبیل بهرام گور و خسرو پرویز مردمی عشرت دوست و عیش طلب و خوشگذران بوده اند .دلیل دیگر بر اهمیت موسیقی دوره ساسانی اینکه عربها بعد از فتح ایران موسیقی ایرانی را عینا اختیار کردند و بین آنها بکلی از این هنر عاری بودند نوازندگان و خوانندگانی پیدا شدند ، چنانکه در جای خود اشاره خواهد شد . ضمنا اشاره به این نکته بی فایده نیست که به عقیده مزدک که در زمان قباد ساسانی مذهبی آورد ، خداوند آسمانها مانندپادشاهی برتخت نشسته و چهار قوه یعنی شعور و عقل و حافظه و شادی در پیش او ایستاده اند . و این چهار قوه به دستیاری شش وزیر امور عالم را اداره می کنند و وزیرها در میان دوازده روح در حرکتند که یکی از این ارواح (( خواننده )) است . قوه شادی که نماینده موسیقی است در نظر مزدک مانند سه قوه دیگر اهمیت داشته و این عقیده شاید از اوضاع زمان ساسانی در روح مزدک نفوذ کرده باشد . زیرا همانطور که ساسانیان مخصوصا بعضی از شاهان این سلسله برای طبقه نوازندگان و سرایندگان مرتبه خاصی تشکیل داده بودند و آنها را احترام می کردند ، مزدک هم یکی از قوا را که در نزد خدا محترم بوده قوه شادی و موسیقی تصور کرده است . راجع به سازهایی که در دوره ساسانی معمول بوده بطوریکه از مضمون حکایات و قصص و افسانه ها و اشعار و مطالبی که در این باب نوشته اند برمی آید ، نای و عژک و رباب و بربط و چنگ در آن زمان متداول بوده است .
از جمله موسیقی دانهای ایرانی یکی نشیط فارسی ( متوفی 80 هجری ) است که از موالی عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بوده . دیگر ابن محرز است که دوره هشام بن عبدالملک را درک کرده و یونس کاتب که در دیوان مدنیه کاتب بوده است . ابن ندیم در کتاب الفهرست می نویسد که یونس کتابهایی راجع به موسیقی نوشته و از آن جمله اسم کتاب النغم را به نام وی ذکر می کند که فعلا اثری از آن باقی نیست. ابوالفرج اصفهانی نیز در اغانی از کتاب موسیقی یونس نام می برد و چنین به نظر می رسد که این اول کتابی است که بعد از اسلام راجع به موسیقی و نمونه وسرمشق کتاب اغانی ابوالفرج بوده است .
چون اسلام بعللی موسیقی را ممنوع کرد ، این صنعت در صدر اسلام بخصوص در دوره خلفای راشدین که قوانین شرع را با کمال شدت اجرا می کردند ، تقریبا متروک شد ولی پس از آنکه خلفای اموی مسند خلافت را به مقام سلطنت تبدیل کردند و از شدت احکام شرع کاسته شد ، موسیقی نیز در مجلس آنها وارد شد و موسیقی دانهای ایرانی قرب و منزلتی تمام یافتند و پس از آشنائی به زبان عربی اشعار عرب را با الحان فارسی خواندند و بیشتر طرف توجه شدند . البته میان خلفای اموی همه نسبت به موسیقی یک عقیده نداشتند چنانکه سلیمان بن عبدالملک با موسیقی مخالف بود و اهل این فن را به دمشق برد و به این وسیله موسیقی ایران قدم از حجاز بیرون نهاد و در شهر های دیگر اسلامی نیز منتشر شد .
در دوره جاهلیت زندگانی عرب بسیار ساده و بی تکلف بود ولی پس از ظهور اسلام و فتح ایران و سایر کشورها و تشکیل دولت بزرگ اسلامی و آشنائی عربها به زندگانی پر تجمل پادشاهان قدیم ایران و روم بخصوص در دوره عباسیها که خلافت ایرانی در لباس عربی جلوه کرد ، خلفای عباسی بکلی خلافت را تبدیل به سلطنت نمودند و برای خود دربانان و خادمان مخصوص انتخاب نمودند و در حرم خلیفه کنیزان زیباروی از ملل مختلف گرد آمدند و خلفا اوقات فراغت را به عیش و نوش پرداختند و ثروت هنگفتی از اطراف ممالک اسلامی به مرکز خلافت آمد . و این طرز زندگی خلفا طبعا اوضاع اجتماعی و ادبی و علمی را تغییر داد و در ترقی و پیشرفت صنعت موسیقی کمک موثری شد . از طرف دیگر وزرای خلفای عباسی که اغلب از خاندان ایرانی بودند از قبیل برامکه و بنی سهل به احیای آداب و عادات ایرانی علاقه شدیدی داشتند و قدرت مادی و معنوی و ثروت و تجمل زندگانی آنها نیز برای پرورش اهل هنر مشوق دیگری بود . خلاصه دیری نگذشت که بغداد که جایگاه خلیفه عباسی بود مرکز علمی و ادبی ومحل اجتماع ثروتمندان و اهل عیش و نوش گردید . و طبعا غزل سرایی و غناء و آواز خوش رونقی به سزا یافت و مطربان و خوانندگان و نوازندگان در اطراف خلیفه و وزراء و خانه های اعیان جمع شدند . و بطوریکه از کتاب اغانی برمی آید اوضاع خانه های بغداد و کنار جسر و رود دجله هنگام شب به صورتی حیرت انگیز در آمد و از هر طرف صدای ساز و اواز بلند شد و شعر و تغزل و رقص و سرایندگی و نوازندگی شیوع و انتشار غریبی یافت .
شک نیست که خلفای عباسی نخست به خوشگذرانی اشتیاقی نداشتند ، زیرا تازه روی کار آمده بودند و دشمنان زیاد داشتند و بواسطه جنگهای پی در پی فرصت عیش و نوش نمی کردند . چنانکه عبدالله سفاح اول خلیفه عباسی و برادرش منصور ( خلیفه دوم ) با باده نوشی و عیش و نوش مخالف بودند و گویند غوغایی شنید ؛ پرسید چه خبر است . گفتند یکی از بندگان در میان کنیزان مشغول طنبور زدن است . منصور بر سر آن جمع رفت و همه از ترس او پراکنده شدند . آنگاه منصور طنبور را از دست خادم گرفت و چنان بر سر او کوفت که شکست و خادم را بواسطه ارتکاب به این عمل فروخت تا دیگر روی اورا نبیند .
مهدی خلیفه سوم عباسی هنرهای زیبا از جمله موسیقی را دوست می داشت ولی نغمه نوازندگان و خوانندگان را از پشت پرده گوش می داد . و پسرش ابراهیم عاشق این هنر بود و فن خوانندگی و طرب را در خانه فرا گرفت و آوازی خوش داشت و خود از سرایندگان معروف این دوره بشمار آمد .اهل صنعت هم چون خلیفه را بی ترغیب ندیدند در تغزل و وصف می و معشوق و تحریض مردم به خوش گذرانی کوشش کردند .
در این موقع اشعار بشاربن برد شاعر غزل سرای ایرانی انتشار زیاد یافت و او بدون پروا مردم را به عیش و نوش و باده گساری دعوت می کرد ، تا آنجا که مردم از عفت کسان خود به هراس افتادند و مهدی امر کرد که بشارت حق غزل سرائی ندارد . ولی او در خفا اشعاری می سرود و شیوه خود را ترک نکرد . عاقبت طرفداری بشار از افکار و عقاید ایرانی و علاقه او به طریقه شعوبیه و افراط او در فن تغزل و سوء استفاده از ذوق لطیف شعری خود و بدگویی زیاد از عربها که شیوه او و سایر طرفداران شعوبیه بود به ضرر او تمام شد و در 168 هجری به دست مهدی خلیفه عباسی کشته شد .
هارون الرشید خلیفه عباسی از یک طرف در زهد و تقوی افراط می کرد و از طرف دیگر در عیش و نوش و خوشگذرانی و باده نوشی هم زیاده روی می نمود و هر دو جنبه را دارا بود . پسرانش امین و مامون نسبت به موسیقی دانها و نوازندگان و خوانندگان زیاد محبت می کردند و مامون غناء رابسیار دوست می داشت . و در دوره او اهل این هنر قرب و منزلتی بسزا یافتند .
از حکایاتی که راجع به خوانندگان و نوازندگان در کتاب اغانی ذکر شده معلوم می شود که در دوره عباسی بخصوص در زمان هارون و مامون که درخشان ترین زمان خلافت عباسیان است ، فن موسیقی خیلی ترقی کرده و عده موسیقی دانها زیاد و اغلب ایرانی بوده اند . از جمله معاریف موسیقی شناسان این دوره دو نفر موسیقی دان مشهورند موسوم به ابراهیم موصلی و پسرش اسحق که حکایات نوازندگی و خوانندگی آنها به تفصیل در کتاب اغانی مسطور است و اینک بطور خلاصه از آنها نام می بریم .
ابراهیم موصلی : اصل او از یک خانواده نجیب و اصیل ایرانی بوده و در کوفه متولد شده است . مسافرتی هم به ری و بغداد کرده و از استادان فن موسیقی نواختن عود و خواندن آواز را فرا گرفته .
مهدی خلیفه عباسی علاقه شدید به او داشته . ابراهیم در نظر هارون نیز محترم بوده است . چنانکه موسیقی دان و ندیم خاص وی شد. ابراهیم در اثر هدایایی که از هارون و سایر بزرگان گرفت ثروتی هنگفت یافت و عده زیادی شاگرد داشت که به آنها موسیقی تعلیم می داد . از جمله چند نفر از دختران جوان را برای فن خوانندگی تربیت می کرد . قبل از او زنهایی که از فن آواز اطلاع داشتند از کنیزان سیاه روی بودند ؛ و اوبرای اول دفعه چند دختر سفید روی زیبا صورت را در فن آواز تربیت کرد و وجاهت منظر نیز بیشتر سبب اهمیت این نوع خوانندگان شد . ابراهیم قوه سامعه دقیقی داشت و بین 30نفر دختر که عود می نواختند اگر یکی ازسیمها ناکوک بوده فورا تشخیص می داده است . گویند ابراهیم 900 نغمه موسیقی ساخته بود . پسرش اسحق بین این الحان 300 نغمه را شاهکار پدر خود دانسته و 300نغمه را متوسط و 300نغمه دیگر را مبتذل و نغمات عادی تشخیص داده . ابراهیم مسافرتی به ری کرده و در آنجا موسیقی قدیم ایران را از جوانویه زرتشتی فرا گرفته است .
اسحق ابن ابراهیم ( 235- 150 ) : شهرتی بسزا دارد و نوازنده و سازنده و خواننده و شاعر و ادیب بوده است . موسیقی را از پدر خود و سایر استادان فن از قبیل منصور زلزل که ایرانی بوده فرا گرفته .اسحق نیز مانند پدرش از هدایایی که به او داده میشد ثروت هنگفتی به دست آورد . صاحب اغانی او را به دریا و سایر موسیقی دانها را به جویها و نهرها تشبیه کرده و وی را در موسیقی صاحب سبکی خاص دانسته و می نویسد که اسحق اوزان موسیقی را تحت نظم و ترتیب مخصوصی در آورده ودر کتابی که حاوی مجموع تصانیف او است نغمات موسیقی را که خود ساخته از حیث وزن طبقه بندی کرده است . گویند اسحق بقدری خوب از کیفیت فواصل و پرده های موسیقی اطلاع داشته که قطعات موسیقی خیلی مشکل راروی عود ناکوک می نواخته ، و این دلیل بر دقت قوه سامعه و مهارت انگشتان و آشنائی زیاد او با عود بوده است . از کتابهایی که او نوشته متاسفانه چیزی در دست نیست ، ولی بی شک این کتابها مرجع کتاب اغانی ابو الفرج اصفهانی بوده است . پس از مرگ اسحق خلیفه عباسی با اظهار تاسف گفت که مجلس خلیفه بی وجود اسحق دیگر زیور و رونقی نخواهد داشت .
اسحق شاگردی موسوم به زریاب داشته که ندیم و خواننده مخصوص خلیفه بوده . زریاب سراینده و شاعر معروفی بوده و در بغداد نزد اسحق تعلیم موسیقی گرفته و بعد خواننده دربار هارون شده سپس به اسپانیا مسافرت کرده و خلیفه عبدالرحمن اورا نوازش بسیار نموده و جاه و جلال تمام یافت. چنانکه در موقع عبور از معابر سد بنده در خدمت خود داشته است .
نهضت علمی موسیقی
موسیقی ایران در دوره قبل از اسلام یک نوع موسیقی عملی بوده و نوازندگان و سرایندگان در صدد جستجوی قواعد ارتباط اصوات و الحان نبودند . چنانکه باربد بزرگترین موسیقی دان دوره ساسانی را همه به نام نوازنده و سراینده معرفی کرده اند و الحانی هم که ساخته دلیل براین نیست که از نظر علمی در موسیقی وارد بوده است . زیرا امروز هم در کشور ما بسیاری از نوازندگان که سازنده نغماتی هستند از اصول و قوائد علمی موسیقی اطلاعی ندارند و فقط به مقتضای ذوق طبیعی الحانی ترکیب و تنظیم می کنند .
جای تعجب است با آنکه کتابهایی در فن موسیقی نوشته شد ، هیچ گاه این کتب تغییری در موسیقی ما نداد و راه پیشرفت آنرا باز نکرد و هرگز تحولی در سبک نوازندگی و سازندگی ایجاد ننمود . در حقیقت می توان گفت که کتابهایی که راجع به این موضوع نوشته شد علم را با عمل توام نکرد ، بلکه تنها اثری باقی گذارد که ما می توانیم به طور خیلی ساده و مختصر درباره موسیقی دوران گذشته این سرزمین صحبت کنیم ، زیرا در هیچ یک از این رسالت نه قائده ای برای نوشتن الحان موسیقی بیان شده و نه از سبک سازندگی و ترکیب نغمات و الحان گفتگویی به میان آمده . از طرف دیگر نویسندگانی که در موسیقی بحث کرده اند همه مقلد یکدیگر بوده ؛ و آنهایی که از خود ابتکاری داشته اند فقط رویه نویسندگان پیشین را انتقاد کرده و مطالب بسیار مختصری بر نوشته گذشتگان اضافه کرده اند و نوشته های آنها نیز ابدا تاثیری در سبک نوازندگان و سرایندگان نداشته است .
ابو نصر فارابی ( 339- 259 ) : اول کسی است که در دوره اسلامی کتابی در فن موسیقی نوشته و در آن از قوانین صوت و نسبتهای ریاضی صداها گفتگو کرده و رساله او برای ما باقی مانده است . فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر می نویسد مطالبی را که قدما و گذشتگان راجع به موسیقی نوشته اند بررسی کرده . بنابراین قواعد و اصول اولیه موسیقی را از فیلسوفان یونان اتخاذ کرده است . فارابی به خوبی از عهده بیان قواعد اصلی موسیقی بر آمده بطوریکه دیگران که بعد از او در این فن کتاب نوشته اند نوشته های او را بعنوان اصل مسلم قبول کرده و تنها دنباله افکار اورا گرفته و تعقیب کرده اند.
ابوعلی حسین بن سینا (428 –370 ) : ابن سینا دو رساله در موسیقی نوشته یکی به عربی که جزء کتاب شفا است . دیگر به فارسی که جزء دانشنامه علائی است و بنام علاءالدوله همدانی از سلاطین دیلمی نگاشته و این اول کتاب موسیقی است که به زبان فارسی نوشته شده و به دست ما رسیده است . معروف است که چون علاءالدوله از کتابهای ابن سینا که به زبان عربی بود چیزی درک نکرد،بوعلی کتاب مذکور را در انواع حکمت به زبان فارسی نگاشت تا مورد استفاده او واقع شود .ابن سینا نیز مانند فارابی بیان کرده به زبانی دیگر شرح داده است . منتها چون فارابی به موسیقی علمی و نواختن ساز آشنا بوده سازهای زمان خود را کاملا شرح داده ولی ابن سینا چیزی از خود اضافه نکرده و در تائید مطالبی که فارابی نوشته اشاراتی نموده است .
صفی الدین عبدالمومن ارموی ( وفات 656 ) : رسالات فارابی و ابن سینا تا دو سه قرن تنها منبع اطلاعات راجع به موسیقی علمی بود .و در این مدت طولانی از نویسندگان ایرانی و عرب کسی چیزی راجع به موسیقی ننوشت تا انکه صفی الدین عبدالمومن ارموی که معاصر مستعصم آخرین خلیفه عباسی بود دو کتاب در این فن نگاشت : یکی به نام رساله شرفیه و دیگر موسوم به کتاب الادوار .
صفی الدین در رساله شرفیه اشاره می کند که کتاب مزبور شامل اصولی است که از فیلسوفان یونان و قدما اتخاذ شده و ضمنا برای آنکه ثابت کند که رساله او تقلید نوشته های گذشتگان نیست ، می نویسد در این کتاب از مطالبی سخن به میان آمده که نویسندگان سابق به آن اشاره نکرده اند . البته منظور او از قدما اشخاصی است که قبل از وی راجع به موسیقی کتابهایی نوشته اند از قبیل خلیل بن احمد واضع علم عروض که کتابی در اوزان شعر نوشته و از بین رفته است و نویسند گان رسالات اخوان الصفا و فارابی و ابن سینا و امثال آنها .
قطب الدین شیرازی ( وفات 710 ) : کتابی در فلسفه و علوم بنام دره التاج لعزه الدباج نوشته و در فن چهارم از جملهء چهارم که در علم ریاضی است شرح مفصلی راجع به موسیقی نگاشته که مشتمل بر یک مقدمه و پنج مقاله است . این کتاب به فارسی نوشته شده و دارای مباحث قابل استفاده ای راجع به صوت و ملحقات آن و نسبتهای ابعاد موسیقی و رابطه اصوات از نظر ریاضی و آوازها و پرده شناسی آلات موسیقی ذکر کرده و گفته های آنها را توضیح و تشریح کرده است و نسبت به صفی الدین خیلی اظهار تکریم و تمجید نموده . همچنین برای رابطه ابعاد و آوازها اشکالی ترسیم کرده و توضیحاتی داده است که دقت کامل او را در این فن نشان می دهد و در حقیقت کتاب او یکی تالیفات گرانبهایی است که در موسیقی نوشته شده است .
عبدالقادر مراغه ای ( وفات 838 ) : کتاب موسیقی خود موسوم به مقاصد الالحان را به نام یکی از شاهان عثمانی موسوم به سلطان مراد دوم موشح کرد و از سمر قند به آسیای صغیر رفت و در سال 826 کتاب را به او تقدیم نمود . عبدالقادر مجددا سفر دیگری به سمر قند رفت و در خدمت سلطان شاهرخ فرزند تیمور که مردی ادب دوست و هنر پرور بود روزگاری بسر می برد و تا آخر حیات نزد او بود . عبدالقادر دو کتاب دیگر در موسیقی نوشته یکی موسوم به جامع الالحان که در 818 به سلطان شاهرخ تقدیم کرده ، دیگر شرحی است که به کتاب الادوار صفی الدین نوشته و به قرار معلوم این کتاب آخرین تالیف او است . از نوشته های او چنین بر می آید که وی ابتدا کتابی به نام کنزالحان نوشته و در آخر آن نغمات موسیقی را که خود ساخته بود با خط مخصوصی نوشته است ولی از این کتاب فعلا اثری در دست نیست و شاید از بین رفته باشد
ایران ملودی دات کام
با نام و یاد خدا که آفریننده زیباییهاست، در ادامه بررسی دستگاهها و نغمات اصیل موسیقی ایرانی از لحاظ حال و هوا و احساس و زمان مناسب هر کدام برای خواندن یا شنیدن، نگاهی داریم به آواز دشتی.
آواز دشتی از مشتقات دستگاه شور می باشد و شامل گوشه های درآمد، حاجیانی، کرد بیات، قرچه، کوهستانی، چوپانی، مرادخانی، دیلمان، عشاق، غم انگیز و ... می باشد.
در موسیقی فولکریک (محلی) ایرانی که سرشاخه اصلی آن نشأت گرفته از احساس، محیط، نحوه زندگی و فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعی است و با توجه به سختیها و مشقات فراوانی که اقوام مختلف ایرانی در دوران متفاوت طی کرده اند. و با تناسبی که در آواز دشتی از لحاظ بیان سوز و ارایه زیبای این مشقّات و دردهای اجتماعی وجود دارد، آواز دشتی از محبوبیت خاصی در این نوع موسیقی برخوردار است. موسیقی بختیاری، خراسانی، گیلکی، مازندرانی، بلوچ و ... همگی دارای الحان متفاوت و زیبا در آواز دشتی می باشند.
از نظر احساس می توان گفت که آواز دشتی حزن انگیز ترین آواز ایرانی می باشد. البته نوع حزنی که در این آواز وجود دارد نیز جای بحث دارد، این حزن توأم با سادگی و لطافت قومهای مختلف ایرانی می باشد. در واقع نام خود این آواز در فرهنگ ما بیان کننده بسیاری از ویژگیهای این آواز می باشد.
در خواندن آواز دشتی مهمترین چیز احساس است و اینکه خواننده این احساس توأم با سادگی را خود دریافته و بتواند به شنونده منتقل کند. در دستگاهی مثل چهارگاه تکنیک خواندن و نحوه ادای تحریرها در کنار احساس حائز اهمیت است، ولی در آواز دشتی تا احساس وجود نداشته باشد نمی تواند بیان کننده حالت واقعی این آواز باشد. مانند خیلی از آوازهایی که امروزه می خوانند و فقط اسمش و گامش دشتی می باشد و هیچ احساسی ندارد.
شما قوم عشایر را که در دشتها زندگی می کنند را در نظر بگیرید که صفت سادگی در میان آنها جلوه گر است، حال چوپانی را در نظر بگیرید که زیر سایه درختی مشغول نی زدن و آواز خواندن است، احساس دلنشینی که به شما دست می دهد در واقع بیان گر حس و حالی از آوار دشتی می باشد، که اوج سادگی و حزن و گله از جور زمانه می باشد.
این آواز زمان مشخصی برای خواندن یا شنیدن ندارد و در واقع محیط و جو حاکم بر آن است که در زمان خاصی این آواز را طلب می کند که می تواند در هر ساعتی از شبانه روز باشد. البته در پایان یادآور می شوم که احساس نسبی است و برای توصیف آن میزانی وجود ندارد و این احساس بر اساس شرایط و محیط متغیّر است.
نکته ای که در پایان می توان اشاره کرد این است که تناسب شعر برای آواز دشتی بسیار حائز اهمیت می باشد. زیرا با توجه به حال و هوای حزن انگیز این آواز باید اشعاری نیز که برای خواندن در این آواز انتخاب می شوند داری چنین فضایی باشند. به طور مثال هرگز نمی توان این غزل حافظ "گل در بر و می در کف و معشوق به کام است...سلطان جهانم به چنین روز غلام است" را در به صورت آواز دشتی خواند و در عوض غزل دیگری از حافظ مانند:
دیدی ای دل، که غم عشق دگر باره چه کرد؟
چون بشد دلبر و با یار وفادار چه کرد؟
آه از آن نرگس جادو، که چه بازی انگیخت!
وای از آن مست، که با مردم هشیار چه کرد!
اشک من رنگ شفق یافت ز بی مهری یار،
طالع بی شفقت بین که در این کار چه کرد!
* * *
آن که پُر نقش زد این دایرۀ مینائی
کس ندانست که در گردش پرگار چه کرد.
ساقیا جام مِیَم ده، که نگارندۀ غیب
نیست معلوم که در پرده اسرار چه کرد.
* * *
برقی از منزل لیلی برخشید سَحَر،
وه که با خرمن مجنون دل افگار چه کرد!
فکر عشق، آتش غم در دل حافظ زد و سوخت-
یار دیرینه ببینید که با یار چه کرد،
فضای این غزل بگونه ای است که انگار فقط برای خواندن در آواز دشتی سروده شده است. همانگونه که استاد شجریان نیز آن را به زیبایی در کاست گنبد مینا اجرا کرده اند."انگار که حافظ هنگام سرودن این شعر در مجلسی حضور داشته که در آن ساز یا آواز دشتی اجرا می شده و چه بسا که حافظ اولین بار این غزل را در مجلسی به صورت دشتی خوانده باشد."
منبع:پرشین دل
خوشتر زعیش و صحبت و باغ و بهار چیست
ساقی کجاست گو سبب انتظار چیست
هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمار
کس را وقوف نیست که انجام کار چیست
پیوند عمر بسته به موییست هوش دار
غمخوار خویش باش غم روزگار چیست
مستورومست هر دو چو از یک قبیله‌اند
ما دل به عشوه که دهیم اختیار چیست
راز درون پرده چه داند فلک خموش
ای مدعی نزاع تو با پرده دار چیست
زاهد شراب کوثرو حافظ پیاله خواست
تا در میانه خواسته کردگار چیست
در ادامه بررسی دستگاهها و آوازهای اصیل ایرانی از لحاظ حس و حال و زمان مناسب آنها می پردازیم به آواز ابوعطا.
آواز ابوعطا از مشتقات دستگاه شور بوده و شامل گوشه های درآمد ، سیخی ، امیری ، حجاز ، رامکلی ، حسن موسی ، یتیمک و... می باشد.
این آواز از جمله مردمی ترین و دلنشین ترین آواهای موسیقی ایران زمین میباشد که مورد پسند اکثر مردم قرار می گیرد.نزدیکی این آواز به دستگاه شور و آواز دشتی سبب میشود که به راحتی بتوان از این آواز وارد شور یا دشتی شد و به همین دلیل هنگام اجرای این آواز ؛ خواننده از قدرت مانور بالایی در اجرا برخوردار است.
از لحاظ احساسی این آواز تمایل کشیده شدن به سمت حزن و اندوه را دارد البته نه به اندازه آواز دشتی یا دستگاه سه گاه.درضمن همانطور که گفته شد این آواز مردمی میباشد و لحن اجرای آن به خصوص در گوشه های نظیر میگلی (meygoli) باید شبیه به لحن گفتار کوچه و بازار قدیم ایران داشته باشد و این اور بر شیرینی و دلنشینی این آواز می افزاید که امروزه متاسفانه این امر فراموش شده و کسی به سراغ آن نمیرود .
شاخصه اصلی این آواز را میتوان در آمد و پرده حجاز آن ذکر کردکه بسیاری از از گوشه های این آواز در این پرده میباشد که وجه تمایز اصلی این آواز دیگر نغمات ایرانیست. البته در آواز ابوعطا اکثر گوشه ها دلنشین میباشد مانند گوشه یتیمک که بسیار زیباست ودلنشین بودن یکی از ویژگیهای ممتاز این آواز است.
زمان مناسب جهت شنیدن آواز ابو عطا هنگام غروب و به خصوص در اواخر شب میباشد که در این هنگام بسیار دلنشین است.(البته باید به این نکته اشاره کرد که موسیقی ایرانی موسیقی لحظه هاست وبه حالت روحی خواننده و شنونده درآن لحظه بستگی دارد که چه نوع آوایی را انتخاب کند و این تقسیم بندی هایی که در اینجا ذکر میشود کلی و بر اساس درون مایه نواهای ایرانی مباشد.).
متاسفانه عدهای بر این باورند که اجرای اثری در آوازی مثل ابوعطا آسان است و همین امر موجب شده کیفیت آثاری که در این مایه اجرا می شود کاهش یابد؛ البته باید قبول کرد که اجرای اثری در دستگاهی مثل چهار گاه مشکل تر از اجرای اثری در ابوعطاست اما این به معنی آسان بودن آواز ابو عطا و دست کم گرفتن این مایه نمیباشد بلکه باید این نکته را در نظر گرفت که هر کدام از آوازها و دستکاه های ایرانی دارای ظرایف خاص خود میباشد که اگر از آن به سادگی عبور کنیم اثر ما هیچ ارزشی نداردو رعایت همین نکات و ظرایف است که یک اثر راجاودانه و ارزشمند می کند.
قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس
نه هر کو ورقی خواند معانی دانست
سنگ و گل را کند از یمن نظر لعل و عقیق
هر که قدر نفس باد یمانی دانست
از آثاری که در مایه ابو عطا اجرا شده میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
1.آواز ابوعطا اثر استاد شجریان د رکاست "عشق داند" و "پیوند مهر"
2. آواز ابوعطا اثر استاد تاج اصفهانی در کاست "آتش دل"
3. آوازهایی که بانو قمر الملوک وزیری و همچنین ظلی در مایه ابو عطا اجرا کرده اند
منبع:پرشین دل
در ادامه بررسی دستگاهها و آوازهای اصیل ایرانی از لحاظ حس و حال و زمان مناسب آنها می پردازیم به آواز افشاری. آواز افشاری از مشتقات دستگاه شور بوده و شامل گوشه های درآمد , نهیب , مویه , عراق , مسیح , مثنوی , صدری , صبری , قرایی , زنگنه و ... میباشد.
در مورد احساس آواز افشاری شاید بتوان گفت که این آواز ، آواز مناجات و راز و نیاز با معبود یگانه میباشد. افشاری آوازی حزن انگیز و غمگین (همانند حزنی که در آواز دشتی وجود دارد ) محسوب نمیشود بلکه نوعی تأمل در محتوای درونی این آواز وجود دارد که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود. آواز افشاری معمولاٌ هنگام صبح اجرا میشود اما هنگام غروب نیز میتوان آنرا اجرا کرد .
اما نکته ای که باید هنگام اجرای آواز افشاری رعایت کرد خواندن گوشه مویه میباشد؛ همانطور که از نام این گوشه مشخص است (مویه یعنی گریه و زاری و نالیدن) هنگام صبح خواندن این گوشه در آواز مطلوب نیست اما اگر افشاری را هنگام غروب اجرا کردیم این گوشه مطلوب است که در آواز خوانده شود .
آواز افشاری از لحاظ لحن آوازی به دستگاه نوا نزدیک می باشد و هنگام خواندن باید دقت شود که بی اختیار وارد دستگاه نوا نشد؛ البته فرود آواز افشاری آنرا کاملا از دستکاه نوا متمایز میکند. افشاری از مشکلترین آوازهای ایرانی دانست که اجرای آن نیازمند تسلط و اعتماد به نفس زیادی می باشد زیرا لحظه ای غفلت در هنگام اجرا سبب مشود که از افشاری خارج شده ضمن اینکه رساندن احساس این آواز به شنونده کار مشکلی میباشد.
از این آواز برای خواندن تعزیه هم استفاده میشده خصوصا از گوشه عراق که اگر خواننده تبحر لازم را در هنگام اجرا داشته باشد میتواند شنونده را به وجد آورد و تحسین او را بر انگیزد. (معمولا رسم بر این است که میگویند *مستمع صاحب سخن را به وجد آورد* اما در آواز افشاری این صاحب سخن یا همان خواننده است که باید شنونده را به وجد آورد).
حتما شما آوازی را که توسط استاد شجریان اجرا شده و معمولا در ماه رمضان هنگام افطار(به همراه دعای ربنا )از رادیو و تلویزیون پخش میشد شنیده اید(این دهان بستی دهانی باز شد..... لب فرو بند از طعام و از ...)؛ این اثر جاودانه در آواز افشاری و در گوشه مشنوی اجرا شده که بیانگر حالت افشاری و راز و نیاز با خداوند یکتا میباشد.
از آثاری که در مایه افشاری اجرا شده میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. آواز افشاری اثر زنده یاد استاد تاج اصفهانی در کاست " به اصفهان رو".
2. آواز افشاری اثر استاد شجریان در کاست "دل مجنون" و "انتظار دل". (یکی از زیباترین تصانیفی که در مایه افشاری اجرا شده.)
3. تصنیف رنگهای طبیعت {در گلستان از طبیعت بین چه سان گشته عیان اسرار پنهان... } (با صدای استاد تاج اصفهانی میباشد که شنیدن آن خالی از لطف نیست. این اثر در مجموعه 50 سال موسیقی ایران موجود است).
منبع:پرشین دل